Moralisme in tegels

In de achttiende eeuw was het in de Lage Landen armoedig gesteld met de kunsten. Tussen Rembrandt en Van Gogh gaapt een gat. In de 19de eeuw begint de schilderkunst pas weer zo’n beetje bij de conformistische Frans georiënteerde Scheffer en  Israëls, die stevig teruggrijpt op het rembrandteske. In het Rotterdamse Historisch Museum Het Schielandhuis, passeerde ik dit tegeltableau van Jan Aalmis (1714-1799). Het betreft hier 18de-eeuwse toegepaste kunst. Het materiaal kwam voor Aalmis uit zijn directe omgeving. Tegelbakkerijen bevonden zich langs de Schie, tussen Delft en Rotterdam. Als voorbeeld voor zijn tableau gebruikte Aalmis een landelijk tafereel naar schilderijen van de Vlaming David Teniers (1610-1690). De iconografie gaat echter terug  tot in de vijftiende  eeuw. Zo bevat de beroemde Marskramer (ca. 1500) van Jheronimus Bosch veel componenten, die je bij Aalmis ook aantreft.

Het landelijke tafereel  bevat een aantal moralistische verwijzingen. Het gaat over losbandigheid; men drinkt, zingt, speelt en hoereert. Iemand slaapt zijn roes uit. Links slaan twee lieden elkaar op het gelaat. Rechts pist een klant in het hooi. Ver weg, bijna onopvallend, beweegt zich een marskramer over een zandweg.
Bij Bosch is de marskramer prominent in beeld. Sommige kunsthistorici blijven hem zien als ‘de verloren zoon’, het personage uit de nieuw-testamentische gelijkenis. De jongeman die, na allerlei rottigheid te hebben uitgevreten, het rechte pad terugvindt en terugkeert naar huis.

Ik bestudeerde destijds vooral Bosch en zijn tijdgenoten. Dat wierp al meer vragen dan antwoorden op. Hoewel men in de 16de- en 17de eeuw in de vorm nog teruggrijpt naar de Renaissance zal de perceptie ervan, na Reformatie en Verlichting, ongetwijfeld zijn veranderd. Jan Aalmis’ tegeltableau’s waren bedoeld als sierstukken in koopmanshuizen. De moralistische betekenis in dergelijke voorstellingen zal zeker nog zijn herkend. Toch gebruikt Bosch symbolen (een raaf, een gevilde kat, duiven op zolder), waarvan in latere eeuwen de betekenis verloren is gegaan, of discutabel geworden.

Brassens

De wijze waarop Fransen hun kunstenaars koesteren maakt jaloers. Gelukkig ben ik Europeaan. Brassens is ook van mij. Kijk naar dit filmpje waarin Parijse Metromuzikanten een ode brengen aan de 30 jaar geleden gestorven dichter/zanger.

Maria

Tussen Bir-Hakeim en Passy (per RATP hoog boven de Seine), moet ik altijd even aan haar denken. (Foto: EP 1973)

Vrolijke Voorwerpen

Dit tot presenteerblaadje gestanst kartonnetje doorstaat glansrijk de tand des tijds. Ik vermoed dat het is bedacht in de jaren dertig van de vorige eeuw. De banale functie, ondersteuning van een vette hap (uit zo'n zelfbedieningsluikje), discrepeert met de elegante vorm. Een massaproduct, ja. Maar niet slecht. Of, in dit verband toepasselijker: niet smakeloos. De anonieme ontwerper verdient aandacht in de geschiedenis der toegepaste kunsten. Net als, pakweg, toemaar, Adam van Vianen.

Abri Benthuizerstraat - Sint

Volgens een bekende Nicolaaslegende bewaarde een herbergier drie door hem ingemaakte jongens in een ton. Nicolaas bevrijdde de jongelingen en nam de herbergier mee als zijn slaaf. In Lotharingen wordt Sint Nicolaas begeleid door deze figuur, die men daar kent als Père Fouettard (fouetter = geselen). Ik vond hem terug op een 19de-eeuwse centsprent. In die tijd bestonden de volgende opties. 1. De kinderen waren zoet, dan was snoep en speelgoed hun deel. 2. De kinderen waren stout, dan ontvingen hun ouders een cadeau: een takkenbos (gard) om hun kroost mee op hun donder te geven.

Wie zoet is krijgt lekkers, wie stout is de roe. Altijd gedacht dat je in dat laatste geval door Zwarte Piet persoonlijk onderhanden zou worden genomen. Maar het is evident dat ook in Nederland goedheiligman en knecht gereedschap foereerden, waarmee de ouders zélf hun pokkenjong konden aftuigen.

'Goeienavond mevrouw, Sint Nicolaas stuurt me om te vragen of uw kinderen zoet zijn? Zeker, Vader Geselaar, ze zijn altijd braaf. Dan is 't goed, Sinterklaas zal hen vannacht speelgoed en lekkers brengen.'

'Zozo, dus Jopie is altijd stout? Nou dan krijgt-ie geen snoep van de Sint. Alstublieft, een mooie gard om 'm dagelijks mee af te ranselen.'

Peter Vos

Peter Vos herinner ik mij vooral van Vrij Nederland, op welk blad ik tusschen 1974 en 1986 was geabonneerd. (Wat een goeie illustrators werkten voor dat blad! Harry Lammertink, Joost Roelofsz, Peter van Straaten, Jaap Vegter, Joost Swarte, Joost Veerkamp - hm veel Joosten eigenlijk - en Peter Vos natuurlijk). Ik ben een van de gelukkige bezitters van Vos' Beestenkwartet. Ik ben geen groot liefhebber van het gezelschapsspel, maar ik herinner me vrolijke momenten: 'Mag ik van jou ... van de Kloothommel ... de Benen?' De doos met kaartspelen, mikado en vlooienspel ontmoet ik slechts bij Grote Schoonmaak of Verhuizing. Ik bekijk en beoordeel dan vluchtig de vormgeving van de diverse omhulsels. Alleen het Beestenkwartet haal ik altijd even uit het doosje. Vervolgens situeer ik de doos op een op dat moment evidente locatie, welke ik onmiddellijk vergeet. Nadat ik las over de dood van Peter Vos moest ik dus even zoeken. Gelukkig bleek het Beestenkwartet nog prominent bovenin de doos aanwezig.

  

Verrocchio en Leonardo

Afbeeldingen van zes van de belangrijkste schilderijen uit de Uffizi zijn extreem inzoombaar op het www geplaatst.

Op Verrocchio's voorstelling van de doop van Christus is de engel aan de linkerzijde door zijn leerling Leonardo geschilderd. Het is grappig de twee engelenkopjes met elkaar te vergelijken.

Zie ook mijn stukje over het Prado.