Muur 2009

 

Mauerchen

In Berlijn kun je in allerlei winkels 'stukjes Muur' kopen. De brokjes variëren in omvang, maar zijn meestal niet groter dan een flinke pepernoot. Vaak zijn ze gevat in een perspex houdertje, voorzien van een passende memorabele tekst. Ze hebben één vlakke zijde, bespoten met fluorescerende graffititinten: de oorspronkelijke 'West-zijde' van het brokje. Zouden we alle heilig-kruis-splinters uit alle roomse reliekhouders aaneen lijmen, dan zou dat een woud opleveren met sequoia-achtige vegetatie. Metselen we al die stukjes Muur weer tot één geheel, dan ... Nou ja, aan de authenciteit mag worden getwijfeld. Zelf ben ik de trotse bezitter van een écht restje Muur. Ik trof het aan, na enig speurwerk, in de omgeving van de Bernauerstrasse.

Berlin 5 - Muur

In het n.b.k. (moderne en hedendaagse kunst) liep tot gisteren een expo over kunst in de (Berlijnse) publieke ruimte. Natuurlijker wijze handelt het zich ook hier grotendeels over De Muur. Frans Kellendonk heeft gezegd of geschreven (kan helaas niet zo gauw terugvinden, waar, wanneer en in welke context): 'De Muur is ook kunst'. Nu bijna 20 jaar na Kellendonks dood en 20 jaar na het begin-van-het-einde-van De Muur is De Muur nog altijd kunst. Door de hele stad is hij nog aanwezig. In de vorm van braakliggend land, aangelegde plantsoentjes, ontstane plantsoentjes, markeringen met kasseien, foto's, plaquettes, monumenten en monumentjes, kruisen, resten Muur, stukken Muur die men opzettelijk heeft laten staan, stukken teruggeplaatste Muur, Muur zoals hij was vóór de jaren 70, Muur zoals hij ('zij' zeggen de Duitsers) was ná de jaren 70, zeven talen sprekende infopanelen, wachttorens, Checkpoint Charley usw usw.

De Muur bewerkstelligde niet alleen de letterlijke scheiding tussen Oost en West en het controversiële symbool tussen ideologieën, zij geldt ook als metafoor van de stad zelf. Berlijn groeide tijdens de negentiende eeuw tot Großstadt. In de jaren twintig kon zij zich meten met Parijs. In 1944/-45 werd de stad vernietigd door de geallieerde bombardementen. De destructie werd voortgezet door de Sovjets die bij wijze van bevrijding alles wat nog overeind stond alsnog opbliezen en omver schoten. In 1961 werd de kapotte stad in tweeën gehakt door een betonnen muur. Na de Wende van '89 werd De Muur verwijderd. Maar toch, zoals gezegd, is De Muur niet écht verdwenen. Twintig jaar stedenbouw en nieuwe architectuur hebben daar niets aan veranderd.

Alles wandelt sich

Alles wandelt sich. Neu beginnen
Kannst du mit dem letzten Atemzug.
Aber was geschehen, ist geschehen. Und das Wasser
Das du in den Wein gossest, kannst du
Nicht mehr herausschütten.

Was geschehen, ist geschehen. Das Wasser
Das du in den Wein gossest, kannst du
Nicht mehr herausschütten, aber
Alles wandelt sich. Neu beginnen
Kannst du mit dem letzten Atemzug.

Bertolt Brecht

Berlin 4 - Self-portrait as John F. Kennedy during his Berlin speech June 26, 1963

For Ava

Wikipedia, 'Ish bin ein Bearleener'

Berlin 3

Zo meteen verlaat ik Berlijn via het nieuwe Hauptbahnhof. Wegens technische tegenslag in het internetcafe, volgt eerst vanavond mijn Selbstporträt als Berliner. Voorlopig deze foto´s. De eerste betreft een tegeltableau op een galerijwand van Goerings ehemaliges Reichsluftfahrtministerium. Voor de jongeren onder u: het betreft hier geen Hitlerjugend (zoek zelf op wikipedia wat dat was), maar vrolijke jonge DDR-pioniers (eveneens: zelf opzoeken). De foto daarnaast betreft een hedendaagse reclame-uiting in de Torstraße. Voor de ouderen onder u: dit zijn geen - zoals het bijschrift op dit billboard wellicht suggereert - eigentijdse 'urban kunstenaars', maar ehm, ... Was hat sich geändert?

Berlin 2 - Alexanderdag

Elke ochtend gebruik ik een bescheiden ontbijt in Café Laude op de driesprong Tor-Chaussee-Friedrichstraße. Ik kijk uit op het apartementengebouw waar Wolf Biermann ooit woonde en waarin zich nu een Greenpeace kantoor bevindt. De koffie is goed en goedkoop en ik bijt graag in zo'n kleffe Berliner bol - hier overigens Pfankuchen genoemd.

Vandaag ben ik vooral op het Alexanderplatz en omgeving. Is het Potsdamerplatz een eigentijdse kapitalistische vergissing, de vernieuwing van Alexander was destijds een socialistische Irtum. Dat is ook vandaag nog goed navoelbaar. De kapitalistische innovaties maken het niet beter. Wel anders. Zum Beispiel de kersverse shopping mall 'Alexa': een grote rode pukkel in quasi art deco.

Ik heb geen behoefte aan een lunch bij MacDo, KFC of een van de overige onvoorstelbaar unheimliche eetgelegenheden. Dus graai ik wat salade en brood uit een supermarkt en zet mij op een bankje aan de voet van de Fernsehturm. Binnen vijf minuten willen twee bedelaars mij graag kennen leren; een roma-vrouw met haar dochtertje en vervolgens een punker met kettingen aan z'n kniebroek. Beiden zijn beledigd dat ik ze - (hallo hee, lijk ik op Rockefeller?, why the fuck denk je dat ik hier een vette salade in mijn hoofd zit te stoppen?) wegstuur.

Verderop aan de Spree strompelt een echtpaar moeizaam omhoog over het binnenterrein van de Nederlandse ambassade. Behalve het verbergen van de entree (ook hier weer) bezorgt Koolhaas de bezoekers lichamelijk leed langs luie trappen en ongemakkelijke taluds. Vanaf een grote tegen een binnenwand gesjorde foto kijkt Alexander lachend toe. 

Op weg naar mijn logeeradres in de Torstraße, koop ik nog wat spulletjes bij een kruidenier. Een dertiger in fleurig kleuter-ensemble (oranje driekwart broek, gebreid hemd en dito muts in dezelfde afstotende kleur) staat erop mijn boodschappen (ca. 6 euro) te betalen. Luistert niet naar mijn protesten, stelt zich voor als Alexander - nomen est omen -, schudt me vriendelijk de hand en laat me verbijsterd achter.

Berlin

Baudelaire kon slechts in zijn eigen stad flaneren. De voorwaarde voor flaneren is immers dat je op bekend terrein bent. Je mag niet echt verdwalen. Maar je hebt van tevoren geen route uitgestippeld. Of misschien heb je wel een programma bedacht, maar daar wijk je - al flanerende - van af. Je laat je verrassen. Je laat je leiden door wat je onderweg tegenkomt. Maar ook weer niet helemaal. Je blijft zelf kapitein. De elementen kun je niet negeren, maar je bepaalt zelf de koers, ook al moet je die soms bijstellen.

Ik bezocht Berlijn nooit eerder. Had enkele maanden geleden nog geen flauw benul van het stratenplan. Had slechts een vaag idee van een versperring, welke zich ooit van Noord naar Zuid door de stad meanderde. Door veel te lezen, beeldmateriaal en vooral doordat ik Google Earth bijna dagelijks bestudeerde, doorkruis ik nu de stad zonder kaart en zonder iemand de weg te hoeven vragen. Ik weet voortdurend waar ik me bevind en hoe ver / hoe lang het bijvoorbeeld nog lopen is naar de Fernsehturm. Het is een merkwaardige ervaring. Wat zou Baudelaire hiervan hebben gevonden?

Baudelaire a pu flâner seulement dans sa propre ville. En effet la condition pour flâner c'est qu'on se trouve dans le domaine connu. C'est défendu de s'égarer véritablement. Mais d'avance on n'a pas jalonné d'itinéraire. Ou, peut-être, on a imaginé bien un programme, mais on là cèdes - déjà flânants - de fini. On se laisse surprendre. On se laisse mener par ce qu'on rencontre en cours de route. Mais aussi non-entièrement. Soi-même on reste le capitaine. On ne peut pas ignorer les éléments, mais pourtant soi-même détermine le cours, même si on doit parfois le réviser.

Moi, j'ai fréquenté Berlin jamais. Il y a quelques mois, que j'avais aucune notion du plan de rue. Seulement j'avais une idée vague d'un barrage par la ville, serpenté du nord au sud. En lisant beaucoup, matériel visuel et surtout que j'ai étudié presque chaque jour Google Earth, je sillonne maintenant la ville sans la nécessité d'une carte et sans la nécessité demander quelqu'un la route. Continuellement je sais très bien où je me trouve et comment loin / comment longue, par exemple, il me reste à promener vers le Fernsehturm. C'est une expérience remarquable. Que Baudelaire aurait-il en pensé?

Hitler even terug in Berlijn

Audio-stukje van de Guardian over Hitler in de Berlijnse vestiging van Madame Tussaud. De wassen Hitler werd vandaag onthoofd door een 41-jarige man. Hoe sterk kunnen representaties de menselijke verbeelding beïnvloeden?

De gefilmde stad

Vanavond volgde ik het eerste college in een reeks van de - scheidende - Leidse docent Theater- en Filmwetenschap, Dr. Cobi Bordewijk. Gemakshalve citeer ik een stukje uit haar programma: 'De bioscoopfilm is uitgevonden in het fin de siècle van de negentiende eeuw. Het verbaasde publiek zag trams en auto’s voorbijkomen in de straten en op de pleinen van de grote steden. In de loop van de twintigste eeuw zien we grote mensenmassa’s in warenhuizen met luxe etalages, cafetaria’s en restaurants. Er was bedrijvigheid in de fabrieken, ontspanning in de theaters en bioscopen, vrolijke beweging op de dansvloeren. Kortom: de nieuwe grote steden waren spannend en veelbelovend voor werkzoekenden uit de saaie en arme provincies. Maar er was ook een keerzijde. Er heerste werkloosheid en armoede. Er waren krottenwijken met veel criminaliteit, prostitutie en alcohol- en drugsverslaving. Het leven in de miljoenensteden leende zich bij uitstek voor verfilmingen. In deze metropolen vond men het moderne levensgevoel, opwindend, confronterend en tegelijk beangstigend. De contrasten en conflicten zorgden voor drama, spanning en sensatie. Zo ontstond een nieuw genre: de metropoolfilm. Aan het einde van de jaren twintig waren er verschillende soorten metropoolfilms. De essayistische, ritmisch gemonteerde documentaires waarin de stad zelf het hoofdthema was, met als beroemdste voorbeeld Ruttmann’s Berlin Die Sinfonie der Grossstadt (1927).'

Bordewijk beklemtoonde vanavond de mythevorming die stadsfilms tot gevolg hadden. Aanvankelijk was film een soort kermisattractie: mensen vonden het leuk om bewegende beelden van hun eigen stad te zien. Het waren een soort bewegende prentbriefkaarten. Het idealiserende effect hiervan deed provincialen, die zulke films in hun dorp zagen, naar de stad verlangen: daar was alles groots en dynamisch; daar vond je werk, woning en vertier. Bordewijk onderscheidt drie sub-genres in de stedenfilm: de documentaire, de fictieve film en de speelfilm. Die Sinfonie der Grossstadt, welke vanavond werd vertoond, is een karakteristieke, documentaire weergave van 'De 'Stad'. Ik zag hem voor het eerst. De film roept bij mij associaties op met bijvoorbeeld Joris Ivens' De Brug (1928), maar ook met de filmisch aaneengeregen houtsneden van Frans Masereel en natuurlijk met Celine's beschrijving van de Amerikaanse Grote Stad in Voyage au bout de la nuit. Net als bij Masereel gaat het niet zozeer om de stad in casu. De beelden zijn metaforisch. Het gaat niet om bekende stadsgezichten; Die Sinfonie der Grossstadt toont weliswaar Berlijn, maar de Brandenburger Tor komt er niet in vor, eh, voor.

Die Sinfonie der Grossstadt is integraal op het internet te bekijken, compleet met bijbehorende muziek:

Die Sinfonie der Grossstadt